PRZEMOC I GWAŁT NA WCZESNYCH ETAPACH RELACJI

Opublikowano: 6 czerwca 2024
Ostatnia aktualizacja: 7 stycznia 2025

Wczesne etapy relacji, w tym randkowanie, są zawsze bardzo ekscytujące. Niestety także w tym czasie narażone_eni jesteśmy na przemoc i nadużycia o charakterze emocjonalnym, fizycznym czy seksualnym. Ze strony jednej osoby wobec drugiej. Do gwałtu i przemocy dochodzi zarówno w krótkich, jak i długich znajomościach czy relacjach. Wedle badań Światowej Organizacji Zdrowia, 6 na 7 kobiet doznających przemocy seksualnej pozostaje ze sprawcą w związku¹, atak zaś ma często miejsce w mieszkaniu. 

CZYM JEST PRZEMOC SEKSUALNA?

Przemocą seksualną może być gwałt, ale także każdy rodzaj aktywności lub aktu seksualnego (w tym online). Czyli nie było na niego zgody którejkolwiek ze stron. Może też zawierać w sobie zastraszanie, groźbę, presję, manipulację, znęcanie się, oszustwo.

Osoba stosująca ten rodzaj przemocy ma na celu poniżenie drugiej osoby i odebranie jej godności. Przemoc seksualna² może przybierać różne formy: fizyczną, werbalną, pozawerbalną. Jest związana z chęcią dominacji, sprawowania władzy i kontroli. Gwałt może mieć miejsce w relacjach osób hetero i niehetero, w relacjach osób niebinarnych i trans. To akt przemocy ze wszystkimi jego negatywnymi konsekwencjami, a nie aktem seksualnym.

GWAŁT TO NIE SEKS

Nie można zakładać, że ktoś wyraził zgodę, ponieważ nie stawiał fizycznego oporu. To, że osoba nie ma widocznych obrażeń, nie powiedziała „nie” lub nie broniła się, nie oznacza, że wyraziła zgodę. Osoby po doświadczeniu gwałtu często mówią o znieruchomieniu i niemożności krzyku. W obliczu napaści seksualnej to częsta reakcja fizjologiczna i psychologiczna, która jest formą mechanizmu obronnego naszego organizmu. 

GWAŁT NA RANDCE

Gwałt na randce jest dosyć powszechnym przestępstwem. Mówimy o nim, gdy dochodzi do gwałtu w relacji dwóch osób, które nie mieszkają razem. Według badań na całym świecie około 15 milionów nastolatek pomiędzy 15 a 19 rokiem życia było zmuszonych do współżycia seksualnego lub doświadczyło innej formy wykorzystania seksualnego podczas swojego życia³.

Niestety, podobnie jak w przypadku innych statystyk dotyczących przemocy, te dane to wierzchołek góry lodowej. Osobom najczęściej jest bardzo trudno mówić o takim doświadczeniu. Często mija wiele lat, zanim ktokolwiek o tym usłyszy. Dzieje się tak z powodu mitów i stereotypów wokół przemocy seksualnej. Podważania wiarygodności dziewczyn i kobiet, powątpiewania, bagatelizowania i normalizowania przemocy, obwiniania osoby zaatakowanej.

Gwałt na randce ujawnia bardzo ważną cechę przemocy wobec kobiet i dziewczyn. Sprawcami przemocy, w tym seksualnej, są prawie w 100% chłopcy i mężczyźni, w dodatku najczęściej znani dziewczynom i kobietom. Wedle badań Światowej Organizacji Zdrowia, 6 na 7 kobiet doznających przemocy seksualnej pozostaje ze sprawcą w związku¹, atak zaś ma często miejsce w mieszkaniu. 

GWAŁT W MAŁŻEŃSTWIE LUB STAŁEJ RELACJI

W naszym społeczeństwie pokutuje bardzo krzywdzący pogląd, że raz powiedziane „tak” działa na zawsze. A więc osoba w stałej relacji lub małżeństwie, zawsze „zobowiązana” jest do seksu, gdy tylko partner_ka tego chce. Choć skupiamy się tu na wczesnych etapach relacji, to nie możemy nie wspomnieć i o tym zjawisku, bo gwałt w stałych związkach i małżeństwach jest szczególnie często ignorowany, co przyczynia się do bezkarności osób stosujących przemoc w takiej relacji. 

Małżeństwo nie usprawiedliwia żadnej przemocy, w tym seksualnej. 

Doświadczenie gwałtu ze strony stałego partnera_ki lub męża czy żony i powiązanie go z poczuciem „obowiązku” powoduje, że osoby poszkodowane nie zgłaszają się na policję. Te, które mają świadomość, że doszło do przemocy i przestępstwa, równie często tego nie robią w obawie, że nie uda im się dowieść swoich praw. 

NOWA DEFINICJA ZGWAŁCENIA

28 czerwca 2024. Sejm uchwalił nowelizację kodeksu karnego zmieniającą definicję zgwałcenia⁵. Nowa definicja przestępstwa zgwałcenia zawarta w art. 197 § 1 kodeksu karnego, oparta na koncepcji braku zgody ofiary, a nie potwierdzenia jej oporu, będzie obowiązywała od 13 lutego 2025 r. Obecny zapis podaje, że konieczne jest, aby sprawca użył jednego z następujących sposobów, tj. przemocy, groźby bezprawnej lub podstępu. Teraz to się zmieni.

Nowy art. 197 § 1 KK rozszerza tę definicję: „kto doprowadza inną osobę do obcowania płciowego przemocą, groźbą bezprawną, podstępem lub w inny sposób mimo braku jej zgody, podlega karze pozbawienia wolności od lat 2 do 15.”. Poszerzono zakres penalizacji zgwałcenia o przypadki, w których dochodzi do doprowadzenia innej osoby do obcowania płciowego „mimo braku zgody tej osoby”.

Zgodnie z założeniami zmian, zgoda na seks powinna być entuzjastyczna, czyli taka która wyznacza standard równego, niedyskryminacyjnego traktowania w relacjach seksualnych. To nieprzymuszona, świadoma, dobrowolna zgoda z poszanowaniem autonomii seksualnej. Sam fakt, że osoba nie wyraża sprzeciwu nie oznacza jeszcze, że wyraża zgodę. Jednak w określonych sytuacjach zgody nie trzeba werbalizować – „Tak” przekazywane jest również w sposób dorozumiany lub milczący.

Autonomia seksualna zakłada natomiast wolność od przemocy, podstępu i przymusu psychicznego, a także prawo do wyrażenia pozytywnej woli. Nie jest tu istotny fakt, że ktoś się uśmiechał, pił alkohol, jak jest ubrany, czy jak wygląda. Koncepcja autonomii seksualnej zakłada spełnienie 3. elementów tj. możliwości podejmowania odpowiedzialnych, dojrzałych i racjonalnych wyborów, posiadania wolności od zewnętrznych nacisków i ograniczeń oraz zapewnienia fizycznej nietykalności osoby.

W wyniku nowelizacji, dodano także art. 197 § 1a KK, który stanowi, że „Tej samej karze podlega, kto doprowadza inną osobę do obcowania płciowego wykorzystując brak możliwości rozpoznania przez nią znaczenia czynu lub pokierowania swoim postępowaniem.”. Przestępstwem jest też czyn polegający na wykorzystaniu przez sprawcę sytuacji, w której ofiara nie może w sposób samodzielny i świadomy podejmować decyzji (wyrazić zgody), co do podjęcia aktu seksualnego.

NIE JESTEŚ WINNA_Y

Dosyć często do gwałtu na randce dochodzi po podaniu podstępem (lub nie) środków psychoaktywnych (tzw. pigułki gwałtu) lub odurzeniu alkoholem. Zgwałcone kobiety i dziewczyny są szczegółowo wypytywane o to, jak były ubrane („czy aby nie nazbyt prowokująco”), czy były pod wpływem alkoholu, tak jakby to miało znaczenie. 

Bez względu na to, czy osoba była pod wpływem alkoholu lub innych substancji psychoaktywnych, nie usprawiedliwia to gwałtu. To nie używki gwałcą, lecz gwałciciel_ka.

Pamiętajcie – zaatakowana seksualnie osoba nigdy nie jest winna tej napaści! Picie alkoholu, sposób ubierania się, wychodzenie wieczorem, nocowanie poza domem itp. nie są przestępstwami. To gwałt jest przestępstwem. 

Gwałtów najczęściej dopuszczają się osoby bliskie. Według danych Światowej Organizacji Zdrowia (WHO) przemocy seksualnej ze strony osób obcych doświadcza zaledwie 7% kobiet⁶. Ponad 80% kobiet, które doświadczyło gwałtu i znało gwałciciela, a w wielu sytuacjach kobiety łączył z napastnikami jakiś rodzaj relacji, czasem o charakterze intymnym⁷.

NIE ZNACZY NIE

W kampaniach dot. przeciwdziałania przemocy seksualnej bardzo często jest używane hasło „Nie znaczy NIE”. Pozostaje ono aktualne. Jednocześnie brak „nie”, nie oznacza zgody. Wiemy dobrze, jak wiele istnieje nakazów związanych z rolą płciową, które instruują dziewczynki i kobiety, że nie wolno nam/im odmawiać, sprzeciwiać się, być bezpośrednimi, że trzeba być cichą i grzeczną.

W powszechnym obiegu i świadomości (a nawet praktyce edukacyjnej, sądowniczej itd.) funkcjonuje mnóstwo mitów na temat kobiet i mężczyzn, seksualności, ról. Jednym z najbardziej znanych i niebezpiecznych z nich jest: „kiedy kobieta mówi nie – myśli tak”. Dlatego w ostatnich latach, kiedy rozwijana jest wiedza na temat zasady zgody (ang. consent), najważniejszym przekazem jest „tylko TAK znaczy TAK”.

Zgoda to sytuacja, w której do kontaktu fizycznego, upublicznienia danych wrażliwych, wizerunku i innych interakcji między dwiema osobami (czasem grupą) dochodzi, kiedy wszystkie biorące w tym udział strony zakomunikują – niebudzące wątpliwości – „TAK”.

Zgoda to wzajemne porozumienie – bez manipulacji, groźby lub gierek psychologicznych. Kontakt, upublicznianie wizerunku, wysyłanie wiadomości bez zgody – to przemoc.

CO ROBIĆ, JEŚLI NIE CZUJESZ SIĘ BEZPIECZNIE NA RANDCE?

• Zaufaj instynktowi. Jeśli coś nie jest w porządku – odejdź, wyjdź, zadzwoń do kogoś zaufanego.
• Jeśli niepokoją Cię zachowania osoby, z którą jesteś, coś budzi Twoje obawy, wprawia w dyskomfort – postaraj się jak najszybciej zakończyć spotkanie i znaleźć się w miejscu z innymi, najlepiej zaufanymi ludźmi.
• Odmowa nie jest niegrzecznym zachowaniem. Jeśli myślisz, że drugiej osobie może być przykro, pomyśl o sobie i swoim bezpieczeństwie.  Ty jesteś najważniejsza_y.
• Jeśli osoba, której odmawiasz, zaczyna się zachowywać agresywnie – postaraj się o pomoc. Jeśli jesteś w miejscu publicznym lub możesz się w nim szybko znaleźć, zwróć się z prośbą o pomoc do innej osoby, np. kogoś z personelu, barmanki_a, kelnera_ki lub innych.
• Możesz wcześniej zadbać o bezpieczeństwo i umówić się z kimś zaufanym, że użyjesz jakiegoś słowa „klucza” lub kodu w SMS lub rozmowie, aby zasygnalizować rodzinie lub znajomym, że masz kłopoty. Dobrym pomysłem jest też wysłanie przyjaciółce lub przyjacielowi informacji o tym, gdzie idziesz na pierwszą randkę.
• Możesz też oczywiście wezwać policję.

CO MOŻESZ ZROBIĆ, JEŚLI DOŚWIADCZYŁAŚ_EŚ PRZEMOCY SEKSUALEJ

• To nie Ty jesteś winna_y!
• Postaraj się jak najszybciej znaleźć wsparcie. Być w może masz w swoim otoczeniu osobę, której możesz powiedzieć, że potrzebujesz pomocy – nawet jeśli nie jesteś gotowa_y powiedzieć co się stało.
• Skontaktuj się z organizacją zajmującą się przeciwdziałaniem przemocy, prowadzącą telefon zaufania, wsparcie psychologiczne i prawne – np. do Feminoteki, Centrum Praw Kobiet, Niebieska Linia. 

Agata Teutsch – aktywistka, trenerka antydyskryminacyjna i była prezeska i Dyrektorka Programowa Fundacji Autonomia prowadzącej Dziewczyńskie Centrum Mocy.

1. https://fra.europa.eu/sites/default/files/fra-2014-vaw-survey-at-a-glance-oct14_pl.pdf ↩︎
2. https://www.niebieskalinia.pl/aktualnosci/artykuly-niebieskiej-linii/przemoc-seksualna-w-zwiazkach-intymnych ↩︎
3. https://unicef.pl/co-robimy/aktualnosci/news/unicef-przemoc-wykorzystanie-seksualne-i-zabojstwa-dotykaja-milionow-dzieci-na-calym-swiecie ↩︎
4. https://fra.europa.eu/sites/default/files/fra-2014-vaw-survey-at-a-glance-oct14_pl.pdf ↩︎
5. https://www.rp.pl/prawo-karne/art40729281-sejm-uchwalil-nowa-definicje-zgwalcenia-seks-bez-zgody-bedzie-gwaltem ↩︎
6. https://sledztwopisma.pl/sledztwo-w-liczbach/przemoc-seksualna-wobec-kobiet-tabu-obniza-statystyki/ ↩︎
7. https://wyborcza.pl/7,75400,31019813,80-proc-sprawcow-przestepstw-seksualnych-jest-znanych-ofierze.html ↩︎